مذاکره ایران و عربستان چه معنایی برای خاورمیانه دارد؟

جارستان به نقل از تیک؛ بعد از شش سال درگیری نیابتی، جنگ لفظی و قطع روابط دیپلماتیک، عربستان سعودی هفته گذشته یک پیشنهاد جدید به رقیب منطقه‌ای خود داده است؛ بیایید گفتگو کنیم. آیا مذاکره ایران و عربستان انجام خواهد شد؟
گفتگوی محمد بن سلمان ولیعهد عربستان با تلویزیون این کشور و درخواست او برای حل و فصل مشکلات با ایران مورد توجه جهان قرار گرفته است. او در این گفتگوی تلویزیونی اذعان کرده ایران یک کشور همسایه است که همه ما می‌خواهیم که رابطه‌ای خوب و ویژه با ایران داشته باشیم.

او گفته ما نمی‌خواهیم وضعیت ایران سخت شود. در عوض خواستار رشد و ترقی ایران هستیم و حرکت منطقه و جهان به سمت ثبات از منافع مشترک عربستان و ایران است.

نشریه «کریسشن ساینس مونیتور» در گزارشی به تغییر لحن عربستان در قبال ایران پرداخته و گفته محمد بن سلمان که در این گفتگوی تلویزیونی اینگونه برخورد کرده، همان کسی است که سه سال پیش مطالبی به رهبر ایران نسبت داد و هر گونه برقراری دیالوگ و همکاری با ایران را رد کرده بود.

نویسنده این یادداشت گفته بعضی از کارشناسان می‌گویند دلیل این تغییر لحن عربستان سعودی ناامیدی او از پایان درگیری‌های نظامی عربستان در منطقه است. برخی دیگر معتقدند روی کار آمدن بایدن و از سر گیری روابط دیپلماتیک آمریکا و ایران دلیل اصلی این شیفت رادیکال است.

اما گرچه این تغییر لحن نشان می‌دهد سیاست‌های عربستان در قبال ایران به اهدافش دست پیدا نکرده، اما این لحن آشتی‌جویانه حکایت از امر مهمتری است: «درک این واقعیت که دو رقیب می‌توانند شانه به شانه هم وجود داشته باشند حتی اگر با هم توافق نکرده باشند.»

روز پنجشنبه سخنگوی وزارت خارجه ایران رویکرد گفتگومحور با عربستان را به فال نیک گرفت و در بیانیه‌ای رسانه‌ای اعلام کرد ایران و عربستان می‌توانند فصل حدیدی را بر پایه تعامل و همکاری برای رسیدن به صلح و ثبات و توسعه منطقه‌ای آغاز کنند و برای شروع بر ختلافاتشان غلبه کنند.

ولیعهد عربستان در مصاحبه تلویزیونی خود به برخی اختلافات با ایران بر سر آنچه رفتار‌های بد این کشور خوانده اشاره کرده و گفته ما واقعا امیدواریم که بتوانیم بر این اختلافات غلبه کنیم و روابط خوب و مثبتی با ایران داشته باشیم که به نفع همه باشد.

رویکرد تقابلی ایران و عربستان

نشریه «سی اس مونیتور» به خبر دیدار مقامات ایران و عربستان در بغداد اشاره کرده و گفته شاخه زیتون ولیعهد عربستان چندین هفته بعد از این دیدار مستقیم نشان داده شده است. شش سال از روی کار آمدن محمد بن سلمان به عنوان ولیعهد عربستان گذشته است. او رویکرد محافظه‌کارانه و سنتی آل‌سعود را کنار گذاشت و به سمت سیاست خارجی تهاجمی با ایران و نیرو‌های نیابتی‌اش در عراق و سوریه و لبنان رفت.

از همه این‌ها مهمتر شروع مداخله نظامی عربستان در یمن بود. اکنون عربستان نا امیدانه در پی آتش‌بس در یمن است. سیاست او در یمن موفقیت‌آمیز نبود و موشک‌های حوثی‌ها در مرز یمن و عربستان فرود می‌آیند و پهپاد‌های یمنی بر فراز فرودگاه‌ها و پایگاه‌های نظامی و مناطق مسکونی و تاسیسات نفتی عربستان پرواز می‌کنند.

پیروزی حوثی‌ها با حمله پهپاد‌های ایرانی به آرامکو عربستان در سال ۲۰۱۹ به اوج خود رسید. این حمله ۵۰ درصد تولید نفت عربستان را مخال کرد و آل‌سعود فهمید تا چه حد آسیب‌پذیر است.

گریگوری گوس رییس دپارتمان امور بین الملل دانشگاه‌ ای.اند.ام به «سی اس مونیتور» گفته سیاست تقابلی با ایران واقعا کارساز نبوده است. عربستان در یمن موفق نشده در سوریه پیروز نشده و در لبنان هم شکست خورده است. شکست این سیاست احتمالا منجر به تجدید نظر ریاض شده است، اما ارتباط دولت جدید آمریکا با ایران نیز موتور محرکه این تغییر جهت در عربسنان بوده است.

منافع مشترک ایران و عربستان در جریان درگیری

سوالی که باید به آن پاسخ داد، این است که گفتگو‌های جدید ایران و عربستان چه معنایی برای منطقه دارد؟ به گفته ناظران این گفتگو‌ها به جای اینکه اختلافات اساسی بر سر نفوذ ایران در کشور‌های عربی را حل و فصل کند احتمالا بر محور علائق مشترک مانند امنیت دریانوردی دور خواهد زد.

حسین آییش پژوهشگر ارشد موسسه کشور‌های عربی خلیج فارس مستقر در واشنگتن به «سی اس مونیتور» گفته اگر گفتگو‌ها بین ایران و عربستان آغاز شود، بدیهی است که نقطه عزیمت این گفتگو‌ها باید امنیت دریایی باشد.

تنگه هرمز که ۲۵ درصد نفت جهان از آن عبور می‌کنند، به مرکز تنش‌ها بین ایران و آمریکا در دوران ترامپ تبدیل شده بود. آب‌های خلیج فارس شاهد جنگ سایه‌ها در طول سال‌های گذشته بوده است. ایالات متحده به دنبال ایجاد یک توافق امنیت دریایی با حضور کشور‌های عربی خلیج فارس بدون حضور ایران بود. گفتگو‌های ایران و عربستان احتمالا مبارزه با تروریسم منطقه‌ای نظیر القاعده و داعش را تقویت خواهد کرد.

با مذاکره ایران و عربستان چه بر سر یمن خواهد آمد؟

تحلیلگران غربی معتقدند کشوری که اولین سود را از گفتگو‌های ایران و عربستان می‌برد، یمن است. دیپلمات‌های چند کشور عربی منطقه به «سی اس مونیتور» گفته‌اند که اصلی‌ترین موضوع مورد بحث میان تهران و ریاض در بغداد موضوع یمن بوده است. گفته می‌شود ریاض از تهران خواسته دست از حمایت از حوثی‌ها بردارد و آن‌ها با برای قبول آتش‌بس و مذاکرات تحت فشار قرار دهد.

کمتر از ۲۴ ساعت بعد از پیام سازش ولیعهد عربستان، محمدجواد ظریف وزیر خارجه ایران با سخنگوی حوثی‌ها در عمان دیدار کرد و حمایت کشورش از آتش بس در یمن و بازگشت به مذاکرات را اعلام کرد. اگرچه ایران از حوثی‌ها حمایت کرده است، اما عربستان بود که جنگ یمن را به باتلاقی تبدیل کرد.

اگر قرار باشد هر اتفاقی بین ایران و عربستان رخ داد، شاقول سنجش این تحولات یمن است. معلوم نیست آیا تهران به اندازه کافی بر روی حوثی‌های یمن نفوذ دارد که آن‌ها را مجبور به کاری کند یا نه.

راه پیش روی ایران و عربستان در عراق

بعد از یمن شاید مهمترین موضوع مورد اختلاف بین ایران و عربستان، عراق، لبنان و سوریه باشد. سه کشور منطقه که بیشترین جمعیت شیعه را دارند و بازیگران غیر دولتی مسلح در این کشور‌ها به ایران وفادارند.

شاید یکی از جا‌هایی که روابط دو کشور می‌تواند تقویت شود، عراق باشد. در سه سال گذشته آل‌سعود تحریم‌های عراق که بعد از سقوط صدام علیه این کشور وضع کرده بود را لغو کرد و با رهبران سیاسی شیعه این کشور که استقلال بیشتری نسبت به تهران داشتند، ارتباط برقرار کرد.

مصطفی الکاظمی نخست وزیر عراق که رابطه‌اش را هم با تهران و هم با ریاض حفظ کرده میانجی رابطه این دو شده است. امید به پیشرفت روابط ایران و عربستان از یک سو و نتیجه‌بخش بودن مذاکرات در وین از سوی دیگر سبب شده عراق کمتر به میدان نبرد نیابتی در ماه‌های گذشته بدل شود.

هنوز معلوم نیست این تنش‌زدایی‌ها قرار است چطور در سوریه تبلور پیدا کند. ناظران بر این باورند که صلح و تنش‌زدایی میان ایران و عربستان هرچقدر هم محدود باشد، راهی به سمت پیشرفت باز خواهد کرد.